Pastorale omgang met ouderen die lijden onder eenzaamheidsgevoelens
Grote waardering dat u het blad ‘Lichtspoor’ bij ouderen bezorgt en er soms een bezoek(je) of een gesprek(je) aan verbindt. Lijkt op het olijfblaadje in de snavel van de duif, die Noach na de zondvloed uit de ark losliet, waaruit hij afleidde dat de aarde droog viel. Gen. 8,11. Het (soms dunne) lijn tussen deze oudere en de christelijke gemeente en daarin met Goede Herder wordt zichtbaar gemaakt. Nu dieper ingaan op de bezoekwerk aan kwetsbare ouderen die lijden onder eenzaamheidsgevoelens. Niet gemakkelijk, het komt vooral op trouw-zijn aan.
Onderscheid maken
Anja Machielse, als hoogleraar verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek onderscheidt drie soorten eenzaamheid: emotionele, sociale een existentiële eenzaamheid1. Sociale eenzaamheid gaat om het gemis van een breed netwerk aan vrienden en kennissen, clubs: kortom contacten die zorgen voor gezelligheid en afleiding. Emotionele eenzaamheid ontstaat als het contact ontbreekt met mensen die emotioneel nabij zijn. Bij wie je verdrietig, blij en kwetsbaar kunt zijn bij belangrijke gebeurtenissen.
Existentiële eenzaamheid heeft te maken met het gevoel je niet thuis te voelen in de wereld, het gevoel niet van betekenis te zijn en er niet toe te doen.
Kwetsbare ouderen vormen een risicogroep voor emotionele eenzaamheid
Gevoelens van eenzaamheid komen op alle leeftijden voor. Risicogroepen zijn: mantelzorgers, mensen zonder werk, jongeren, kwetsbare ouderen, allochtonen en mensen met een verstandelijke en/of psychische beperking. De basis van ons bestaan wordt gevormd door het ingebed-zijn in een weefsel van patronen en relaties. Wanneer dat weefsel door verlieservaringen, die juist kenmerkend zijn voor de fase van de ouderdom, doorbroken wordt, kunnen er gevoelens van emotionele eenzaamheid ontstaan. Daar komt bij dat het aangaan van nieuwe contacten in de leeftijdsfase van de ouderdom bemoeilijkt wordt door het afnemen van mobiliteit.
Pastorale omgang bij emotionele eenzaamheid
Verlieservaringen zijn in deze leeftijdsfase doorgaans onomkeerbaar. Activiteiten en sociale contacten kunnen wel voor afleiding zorgen, maar het diepgevoelde gemis niet wegnemen. Verlieservaringen roepen vaak ook vragen op naar de zin van het leven. Een prangende vraag kan dan zijn: ‘Wat is de zin, de betekenis van wat mij overkomt?’ Eenzaamheid gaat daarom vaak gepaard met vragen naar zingeving, met daaraan gekoppeld de vraag hoe daarmee om te gaan in een situatie die niet meer te veranderen valt. Onze taak is pastorale aandacht te geven aan deze vragen. Dat gebeurt niet door antwoorden te geven, maar handwoorden2, in de zin van handreikingen, te doen. De opmerking dat verlieservaringen, gezondheidsproblemen, etc. nu eenmaal bij deze levensfase horen en daarom dienen aanvaard te worden, miskent de vraag naar zin en betekenis. Beter is het om – zeer aandachtig luisterend3 – gespitst te zijn op de vraag of hier een schreeuw naar God en Zijn betrokkenheid in doorklinkt. Het ‘handwoord’ van de kerkvader Augustinus: ‘Zelfs wat tegen Gods wil ingaat, gaat niet buiten Gods wil om’4, kan hier richtinggevend zijn. Vandaar uit kan het woord van de apostel Paulus, dat voor hen die God liefhebben, alle dingen meewerken ten goede betekenis krijgen. (Rom. 8:28) Deze gesprekken kunnen ertoe bijdragen dat iets van zingeving opbloeit. Gevoelens van eenzaamheid komen in ander licht komen te staan. Ik ben door God, gezien, gehoord en gekend. (Ex. 3,7) Zingeving heeft dan een beschermende uitwerking. Mensen komen daardoor sterker en veerkrachtiger in het leven te staan.
Pastorale omgang bij existentiële eenzaamheid
Pastorale aandacht voor zingevingsvragen kan óók voorkomen dat emotionele eenzaamheid zich verdiept tot existentiële eenzaamheid waarbij ouderen ervaren dat zij ontheemd zijn en er niet meer toedoen. Gevoelens van nutteloosheid, waardeloosheid, zich overbodig en overtollig voelen dringen zich op. Els van Wijngaarden heeft onderzoek gedaan naar wat ouderen ertoe brengt hun leven als ‘voltooid’ te ervaren5 en noemt daarbij vijf factoren6. De eerste oorzaak is een diepe ervaring van fundamentele eenzaamheid. Ze voelen geen verbondenheid met anderen en teruggeworpen op zichzelf7. Gehoorproblemen bemoeilijken vaak de communicatie. In de pastorale omgang gaat het erom dat je luistert naar deze eenzaamheidsgevoelens zonder een oordeel te hebben en zonder een oplossing te willen dragen. Die donkere gevoelens moeten niet bestreden maar betreden worden8. Er naar kijken, naar luisteren met het hart en het erbij uithouden. Dat vraag veel van ons, want wij zijn zo oplossingsgericht. Waar de eenzame zich gehoord en gezien voelt, ontstaat opluchting en ruimte en worden er troost en hoop geboren9. Het gaat erom dat we trouw zijn aan deze kwetsbare broeders en zusters en er voor hen zijn. Trouw-zijn kan ook op een andere manier vruchtbaar zijn. Gevoel van waardeloosheid, dat zo kenmerkend is voor existentiële eenzaamheid, kan er wat door gedempt worden. Trouw zijn in bezoekwerk kan het besef oproepen: ‘Blijkbaar ben ik toch niet zo waardeloos als ik denk, want die bezoek(st)er blijft telkens terugkomen, al houd ik de bezoeken af.’ Onderschat niet wat trouw en betrouwbaarheid kan uitwerken in het leven van mensen die beschadigd zijn wat betreft hun gevoelensleven en zich daarom liever terugtrekken in het isolement.
Verbinding met de gemeente en de goede Herder.
U vormt door het blad ‘Lichtspoor’ te bezorgen en een bezoek(je) te brengen een verbindingslijn tussen deze kwetsbare oudere en de christelijke gemeente. Steeds vaker bent u het enige verbindingslijntje. Tot de kern van existentiële eenzaamheid behoort het gevoel dat er geen verbinding meer ervaren wordt met de buitenwereld, met anderen. Men ervaart zichzelf als overbodig en overtollig. Uw bezoekjes staan haaks op dat gevoel en kunnen het besef oproepen dat ze in hun eenzaamheid gehoord en gezien worden, dat ze van waarde zijn en meetellen binnen de christelijke gemeente. Dát is van grote waarde! Er kan nóg een stap gezet worden. Wanneer u voelbaar kunt maken dat u namens de goede Herder komt en dat deze oudere door Hém gehoord, gezien en gekend is. Dit kan o.a. gecommuniceerd worden door bij het bidden de handen van de ander vast te houden10. Wanneer iets van dát kwetsbare geloofsbesef doorbreekt en er tere verbondenheid met de Heiland ervaren mag worden, dan is er vreugde in de hemel! Dat dit plaats vindt is niet onze prestatie maar een geschenk van de Heilige Geest is. Vandaar dat ons bezoekwerk omrankt is door het gebed om de Geest. Wij mogen dienstbaar zijn en ons láten inschakelen door de Geest. Het ging in deze workshop om handreikingen die behulpzaam kunnen zijn bij het niet eenvoudige, maar in het licht van Gods Rijk belangrijke werk, van het afleggen van bezoeken aan kwetsbare ouderen die lijden onder eenzaamheidsgevoelens. Onze goede God zegene u daarin en stelle u tot rijke zegen van hen aan wie u bezoeken mag afleggen.
Ds H.G. de Graaff
Nieuwerbrug aan den Rijn
- Nels Fahner, ‘Eenzaam’. ’Een zoektocht naar betekenis, oorzaken en oplossingen’, Utrecht, 2019, blz. 19. Willy Bakker-Huizinga, ’Kom gerust eens langs’, ‘Het taboe van de eenzaamheid’, Kampen 2010.
- Een fraaie en zinvolle woordspeling van Ds. André Troost.
- Wil Derkse, gebruikt in zijn boek ‘Een levensregel voor beginners. Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijkse leven’, Tielt 2001, blz 34 het beeld van een arts die een patiënt zeer aandachtig beluistert met een stethoscoop.
- Zie Dr. J.P. Versteeg, ‘Bijbelse woorden op de man af’, Kampen 1982, blz. 108 v.v.
- Els van Wijngaarden, ‘Voltooid leven’. ‘Over leven en willen sterven’, Amsterdam/Antwerpen, 2016.
- Els van Wijngaarden, a.w. blz. 12.
- Els van Wijngaarden, a.w. blz. 25
- Ton Jorna in Els van Wijngaarden, a.w. blz. 40
- Margriet van der Kooi in Nels Fahner, a.w. blz. 103.
- Voorzijde Ds. H.G. de Graaff ‘Gij Die zo nabij zijt’, Handreiking voor ouderen pastoraat, Heerenveen 2018